آیین شب یلدا در کشورهای مختلف

شب یلدا یا شب چله

یلدا، شب تولد مسیح یا انقلاب زمستانی، نام آخرین روز از پاییز را هر چه که بگذارید وجه اشتراک تمام‌شان مراسمی است که مردم برای زنده نگه‌داشتن طولانی‌ترین شب سال برگزار می‌کنند. شبی که خورشید در بیش‌ترین فاصله از استوا قرار می‌گیرد و در نتیجه زمستان نیمکره شمالی و تابستان نیمکره جنوبی از راه می‌رسد. واژه  یلدا ریشه سریانی دارد و به معنای ولادت و تولد است. منظور از تولد، ولادت خورشید (مهر/میترا) است. رومیان آن را ناتالیس آنایکتوس یعنی روز تولد مهر شکست ناپذیر می نامند. ابوریحان بیرونی از این جشن با نام میلاد اکبر نام برده و منظور از آن را میلاد خورشید دانسته است.

شب یلدا یا شب چلّه بلندترین شب سال در نیم‌کره شمالی زمین است. این شب به زمان بین غروب آفتاب از ۳۰ آذر (آخرین روز پاییز) تا طلوع آفتاب در اول ماه دی (نخستین روز زمستان) اطلاق می‌شود .

خورشید در حرکت سالانه خود، در آخر پاییز، به پایین‌ترین نقطه افق جنوب شرقی می‌رسد؛ که موجب کوتاه شدن طول روز و افزایش زمان تاریکی شب می‌گردد. اما از آغاز زمستان یا انقلاب زمستانی، خورشید بار دیگر بسوی شمال شرقی باز می‌گردد که نتیجه آن افزایش روشنایی روز و کاهش شب است. (به تعبیر دیگر، در شش‌ماهه آغاز تابستان تا آغاز زمستان، در هر شبانه‌روز خورشید کمی پایین‌تر از محل پیشین خود در افق طلوع می‌کند تا در نهایت در آغاز زمستان به پایین‌ترین حد جنوبی خود با فاصله ۵/۲۳ درجه از شرق یا نقطه اعتدالین برسد.)

شب یلدا در ایران

باد آسايش گيتي نزند بر دل ريش       صبح صادق ندمد تا شب يلدا نرود ( سعدی )

هفت هزار سال پیش نیاکان ما به دانش گاه شماری دست پیدا کردند و دریافتند که نخستین شب زمستان بلندترین شب سال است. یکی دیگر از دلایل برگزاری این جشن، شب زادروز ایزدمهر یا میترا است. مهر به معنای خورشید است و تاریخ پرستش آن در میان ایرانی‌ها و آریایی‌ها به پیش از دین زرتشت بازمی گردد که پس از ظهور زرتشت این پیامبر او را اهورامزدا تعریف کرد. یکی از ایزدان اهورایی مهر بود که هم اکنون بخشی از اوستا به نامش نامگذاری شده است. اقوام قدیم آریایی جشن تولد آفتاب را آغاز زمستان می‌گرفتند، به ویژه ژرمن‌ها که این ماه را به خدای آفتاب نسبت می‌دهند و زیاد هم بی تناسب نیست، چرا که آغاز زمستان همچون تولد خورشید است که از آن روز در نصف کره شمالی رو به افزایش و ارتفاع و درخشندگی می‌گذارد و هر روز قوی‌تر می‌شود.

چرا شب یلدا را جشن می گیریم؟

برخی نوشته‌اند، روز، که در ایران باستان هنگامه کشت‌وکار بود، آفریده فردا به شمار می‌آمد و شب، که تاریک و پراسرار و ساکت بود و در آن، شبیخون‌ها، دزدی‌ها و کشتارها انجام می‌شد، آفریده اهریمن بود. ایرانیان بدین‌ترتیب برای آن که شب را بی‌آزار سازند، آتش می‌افروختند تا هم خانه روشن باشد هم به دلیل نیروی اورمزدی، دیوان، پریان و جادوگران از خانه رخت بربندند. چه، بر این باور بودند خانه‌ای که در آن آتش وجود دارد آنان راه نمی‌تواند یابند. فردی به همین دلیل مسئول روشن نگاه‌داشتن آتش بود که او را آتروپات می‌گفتند. خراسانیان هنوز مجالس شبانه را آتشان می‌گویند. این جشن نشانگر است که ایرانیان از هزاران سال پیش دریافته بودند خورشید حرکت می‌کند، از این‌رو اندازه آن را در برج‌های آسمان می‌گرفتند و هر برج نامی داشت و در شب یلدا در انتظار خورشید بودند که بر تاریکی پیروز شود، بدین‌ترتیب بیدار بودند. به عبارت دیگر در این شب، به روایت ژاله آموزگار «بین تاریکی و روشنی کارزار است و در این شب در ایران هر کس تا بامداد با سرگرمی‌ها و خوراکی‌ها خود را مشغول می‌کرده و نمیخوابیده است تا بیداری او کمکی کرده باشد هرچند کم به فرشته پیمان، فرشته راستی و فرشته نظم و همه نگران و منتظر هستند تا پایان این کارزار را با دمیدن صبح و دیده شدن نخستین فروغ روشنی جشن بگیرند».در ایران باستان برای دی ماه چهار جشن بود، که شامل روزهای اول، هشتم، پانزدهم و بیست و سوم این ماه بود. اما امروزه ایرانیان تنها نخستین روز دی ماه، یعنی طولانی ترین شب اول زمستان را که آخرین شب پاییز، پایان قوس و آغاز جدی است- جشن می‌گیرند…

در شب یلدا هم مثل جشن تیرگان، فال گرفتن از کتاب حافظ رسم میباشد. حاضران با انتخاب و شکستن گردو از روی پوکی و یا پری آن، آینده‌گویی می‌کنند. گذشتگان اعتقاد داشتند، که در این شب فرشته بدی‌ها (اهریمن) با فرشته خوبی‌ها (امشاسپندان) به جنگ می‌پردازد و در این نبرد طولانی فرشته خوبی‌ها اهریمن را شکست می‌دهد و صبح، پس از زاده شدن دوباره خورشید (پیروزی روشنایی بر تاریکی) آغاز می‌گردد.اما شب یلدا فقط دور هم‌نشینی و مرور خاطره‌ها نیست، علاوه بر آداب و رسوم فوق شامل رسوم تغذیه‌ای خاص خود نیز است. هندوانه یادآور گرمای تابستان و حرارت است. باور بر این است، اگر مقداری هندوانه در شب یلدا بخورید در سراسر زمستان طولانی، سرما و بیماری بر شما غلبه نخواهد کرد و این باور، با خواص هندوانه که سرشار از ویتامین های A و B و C می‌باشد مطابقت دارد. انار؛ این میوه در سفره شب یلدا نماد شادی و زایش میباشد. انار میوه‌ای که از قدیم از آن به عنوان میوه‌ای خون ساز نام میبردند. به افرادی که رنگی مهتابی و از نظر جثه رنجور بودند، توصیه می‌شد که آب انار بنوشند. آجیل شب یلدا شامل پسته، بادام، گردو، فندق و در بعضی مناطق کشور از میوه های خشک نیز به عنوان آجیل شب یلدا استفاده می‌شود. آجیل به عنوان سالم‌ترین تنقلات شناخته شده و دارای فیبر بالاست که در درمان یبوست، چاقی، انواع سرطان‌ها از جمله سرطان معده و روده بسیار مؤثر است.

شب یلدا در پاکستان

در روزگار باستان، مردم کالاش در پاکستان امروزی زندگی می‌کردند. این مردم معتقد بودند که در این تاریخ سال، نیمه خدا برای جمع کردن عبادت کنندگان بازمی‌گردد. در حال حاضر نیز این آیین کماکان در پاکستان وجود دارد. پاکستانی‌ها بر اساس آیین‌های قدیمی‌شان در شب یلدا به دعا و نیایش می‌پردازند. مردان آیین حمام زمستانی را بجا می‌آورند و در حالی که تکه نانی را در دست گرفته اند روی سرشان آب می‌ریزند. این حمام باید ایستاده انجام شود و از صبح تا بعد از ظهر آخرین روز از پاییز ادامه خواهد داشت. زنان و دختران هم مراسم سنتی حمام را به جا می‌آورند و بعد از این تطهیر مراسم آتش افروزی، جشن و پایکوبی و خوردن غذایی که از شکمبه بز تهیه شده، آغاز می‌شود.

شب یلدا در افغانستان

جشن شب یلدا سابقه‌ای طولانی در تاریخ کهن آریایی‌ها دارد. این فرهنگ که بیشتر در کشورهای ایران، افغانستان و تاجیکستان امروزی مرسوم است، در گذشته با شکوه خاصی برگزار می‌شد و تا امروز ادامه دارد.با این حال در گذشته مراسم ویژه‌ای به همین مناسبت از سوی حکومت‌ها در دوره‌هایی مختلف تاریخی برگزار می‌شده است.از گذشته تاکنون این فرهنگ نیکو در میان خانواده‌ها به یک عرف پسندیده تبدیل شد و بدون وقفه در میان ملت‌های مختلف رواج یافته است. در این شب مردم با چیدن سفره‌ مخصوص شب یلدا که از میوه و آجیل‌های متنوع تشکیل می‌شود، در کنار بزرگان خانواده این شب را ارج می‌نهند.هندوانه و انار میوه‌های مخصوص سفره شب یلدا هستند، این 2 میوه سرخ رنگ که نمادی از سرخی آفتاب هستند، نوید دهنده روشنایی در سفره به شمار می‌روند. مردم شب یلدا را به امید طلوع خورشید که مظهر درخشندگی و گرما است، به سر می‌رسانند. شب یلدا با اولین شب از فصل زمستان و آغاز چله بزرگ مصادف است .پس از این شب، روزها به سوی طولانی شدن می‌روند و مردم در گذشته معتقد بودند که آفتاب بیشتر می‌درخشد و از ظلمت و تاریکی شب که تعبیر به اهریمن می‌شد، کاسته می‌شود.

شب یلدا در شرق آسیا

انقلاب زمستانی در شرق دور بسیار حایز اهمیت است. در شرق آسیا و در کشورهای چین، کره، ژاپن، ویتنام در این شب یعنی آخرین شب پاییز، فستیوالی خاص برگزار می‌شود. فلسفه این فستیوال به یین و یانگ و تعادل برمی‌گردد که در فلسفه شرق دور بسیار تاثیرگذار است. در شرق دور هنوز خانواده اهمیت زیادی دارد، بنابراین طبیعی است که به‌طور سنتی این جشن بابت جمع شدن افراد خانواده در کنار هم برگزار شود. در جنوب چین خانواده‌ای که در این شب دور هم جمع شده‌اند نوعی چای مخصوص می‌نوشند و کوفته‌های کوچک برنجی را که قبلا تهیه کرده‌اند، می‌خورند. در کره، همین گلوله‌های کوچک برنجی با لوبیای قرمز شیرین پخته می‌شود و برای همه اعضای خانواده سرو می‌شود. در بخشی از این جشن، کره‌ای‌ها مایع مخصوصی را در اطراف خانه خود می‌پاشند تا ارواح خبیث و نیروهای شر را دور کنند. این اقدام نیز پایه‌ای باستانی دارد که افسانه‌ای قدیمی از کشور چین است. این افسانه روایتی دارد که در آخرین روز پاییز روح یک شکارچی به خانه روستاییان سرک می‌کشد تا غذایی برای فصل سرما بیاید.

شب یلدا در ژاپن

این شب در زبان ژاپنی “توئوجی” نامیده می شود و سنت و اداب مخصوص به خود را هم دارد. یکی از این آداب سنتی گرفتم حمام نارنج است. به طوری که وان یا خزینه حمام را پر از نارنج می کنند. گرما و بخار آب با پوست نارنج که برخورد می کند، رایحه ای خوش را در فضا پخش می کنند. ژاپنی ها در هر یلدا (توئوجی) به این حمام می روند و جانی تازه می کنند. خوردن میوه و سبزی هم بخش دیگری از “توئوجی” را تشکیل می دهد. البته این رسم میان جوانان تا حدودی دیگر رواج خود را از دست داده‌است.

ژاپنی‌ها در این روز حمام مرکبات می‌گیرند تا نه فقط نیروهای منفی را از خود دور کنند، بلکه در زمستان پیش رو، از سرماخوردگی هم در امان باشند. حمام مرکبات در گذشته به معنی غوطه ور شدن در وان مرکبات بود اما امروزی‌ها اگر قرار باشد این رسم را به جا بیاورند، در وانی حمام می‌کنند که داخل آن چند لیمو و پرتقال را شناور کرده اند.

شب یلدا در اسکاتلند

در اسکاتلند مراسمی به اسم هاگمانی برگذار می‌شود که در آن مراسم «اولین قدم» برگزار می‌شود. رسمی شبیه کاسه زنی نوروز ایرانی‌ها که در آن، یک نفر با موهای بلند و سیاه رنگ در خانه همسایه‌ها می‌رود و از آنها هدیه‌هایی مثل نمک، نان، نوشیدنی، پودینگ میوه، شیرینی و شکلات و… می‌گیرد. هاگمانی از نیمه شب به بعد آغاز می‌شود یکی از مهم‌ترین جشن‌های زمستانی اسکاتلندی‌ها است.

شب یلدا در بولیوی، پرو و اکوادور

در پرو، واقع در آمریکای لاتین گرامی داشت طولانی ترین شب و البته کوتاه ترین روز سال به دوره تمدن اینکا بازمی گردد. در این منطقه این تاریخ را به‌عنوان جشنواره خورشید گرامی می‌دارند. فلسفه این گرامی داشت به پرستش خدای آفتاب، اینتی در تمدن اینکا برمی گردد. در پرو رسم دیگری نیز وجود دارد که به آن طناب پیچ کردن خورشید می‌گویند. این رسم البته در میان مردم بولیوی و اکوادور نیز وجود دارد. مردم این کشورها در مراسمی آیینی خورشید را به سنگ‌ها می‌بندند تا روزها را طولانی‌تر کنند. البته در میان اسپانیایی‌ها نیز چنین آیینی دیده می‌شود. ساکنان کوهستان‌های ماچوپیچو در اسپانیا یکی از مهم‌ترین نقاط باستانی طناب پیچ کردن خورشید بوده است.

شب یلدا در  آفریقا

در باهاماس، واقع در آمریکای مرکزی، انقلاب زمستانی به عنوان یک کارناوال بالماسکه جشن گرفته می‌شود. در این تاریخ کارناوال‌های رنگارنگ در خیابان به راه می‌افتد. در این فستیوال، مردم با لباس‌های عجیب و غریبی مثل کله گاو، پیکر اسب، فرشته و… به خیابان‌ها می‌آیند و موسیقی‌های آیینی شان را می‌نوازند تا به استقبال زمستان بروند. این مراسم در باهاماس، غرب آفریقا، جامائیکا و قسمت‌هایی از کارولینا و ویرجینیا دیده می‌شود.

شب یلدا در روسیه

یلدا که جشنی ایرانی است در کشور روسیه همسایه شمالی ما نیز رواج دارد. دکتر «داریوش کیانی هفت لنگ» مدیر سازمان اسناد ملی ایران درباره برگزاری یلدا در روسیه چنین روایت می کند: این جشن در روسیه نیز از دیر باز، از روزگاری که هنوز مسیحیت به آن جا راه نیافته بود، به مدت 12 روز پر سرور و پر آئین با آداب ویژه ای برگزار می شده است و گویا هنوز هم در میان دهقاناان و روستائیان معمول است. در روسیه جشن یلدا، عید سالانه دهقانان و روستائیان بود. پختن نان شیرینی محلی به صورت موجودات زنده، بازی های محلی گوناگون، کشت و بذر پاشی به صورت تمثیلی و باز سازی مراسم کشت، پوشانیدن سطح کلبه با چربی، گذاشتن پوستین روی هره پنجره ها، آویختن پشم از سقف، پاشیدن گندم به محوطه حیاط، ترانه خوانی و رقص و آواز و مهم تر از همه قربانی کردن جانوران از آیین های ویژه این جشن بوده و هست….یکی دیگر از آیین های شب های جشن، فالگیری بود و پیشگویی رویدادهای احتمالی سال آینده. همین آیین ها در روستاهای ایران نیز کم و بیش به چشم می خورند که نشان از همانندی جشن یلدا در ایران و روسیه دارند.

در روسیه هم مردم طولانی‌ترین شب سال را به دعا و نیایش می‌پردازند و غذای مرسوم شان نان و پنیر و عسل است. آنها با ریسه کشیدن خیابان‌ها و روشن کردن چراغ‌های رنگین، به استقبال زمستان می‌روند و در طولانی‌ترین شب سال‌شان کلوچه‌های خانگی به یکدیگر هدیه می‌دهند.